Ο Μίκης Θεοδωράκης και η θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας-Μάθημα Φιλοσοφίας στο Α.Π.Θ.

Νιώθοντας ιδιαίτερη χαρά, μεγάλη τιμή και πνευματική εγρήγορση, αποφάσισα να αφιερώσω –στο Α’ εξάμηνο του τρέχοντος ακαδημαϊκού έτους 2017-2018– ένα μάθημα κατεύθυνσης [δεκατρείς (13) διαλέξεις] του Τομέα Φιλοσοφίας του Α.Π.Θ. στη σκέψη του μεγάλου Έλληνα καλλιτέχνη, αγωνιστή και στοχαστή Μίκη Θεοδωράκη, με θέμα: Ο Μίκης Θεοδωράκης και η θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας.

     Στην εξαιρετικά δύσκολη ιστορική και υπαρξιακή στιγμή που ζει η Ελλάδα, πιστεύω πως η φιλοσοφική και επιστημονική συζήτηση –με αφετηρία τις δυνατότητες της ακαδημαϊκής διδασκαλίας– των θεμάτων της πνευματικής δημιουργίας, της σχέσης του ανθρώπου με τον εαυτό του, το(ν) άλλο και το σύμπαν και της ελληνικής πολιτισμικής συνείδησης, τα οποία μας προτείνει η βαθιά εμπνευσμένη θεωρία του Μίκη Θεοδωράκη, μπορεί να εμπλουτίσει το υλικό της αναζήτησης –από πλευράς όλων μας, αλλά κυρίως των νέων που φοιτούν– υπαρξιακής, πολιτικής και αισθητικής διεξόδου από τη δοκιμασία της κρίσης που βιώνουμε και, συγχρόνως, να συμβάλει στην ενίσχυση της θετικής σύνδεσης ανάμεσα στην πανεπιστημιακή διανόηση και την εθνική αυτοκατάφαση.

     Το μάθημα είναι ανοιχτό και στο μη ακαδημαϊκό κοινό. Πραγματοποιείται κάθε Παρασκευή, ώρα 18.30-21.00 (στο διάστημα 2 Οκτωβρίου 2017 έως 12 Ιανουαρίου 2018), στην αίθουσα 7 του παλαιού κτηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. (είσοδος επί της οδού Εθνικής Αμύνης).

     Η σύντομη περιγραφή του περιεχομένου του μαθήματος, όπως δημοσιεύεται στον Οδηγό Σπουδών του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής, είναι η ακόλουθη:  

Ο Μίκης Θεοδωράκης και η θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας

     «Ο μεγάλος Έλληνας συνθέτης, διευρύνοντας τον ορίζοντα των πυθαγορείων, συνδέει το βίωμα της μουσικής σύνθεσης με την εμπειρία της έντασης ανάμεσα στην αρμονία του σύμπαντος και το χάος, κατά την οποία η περατή διάσταση του δημιουργού διεγείρεται από την παρουσία της απειρότητας. Το άπειρο δονείται μέσα στη μουσικότητα του ψυχισμού δίνοντας αισθητή μορφή στις κινήσεις των νοημάτων της αρμονίας, ο ήχος των οποίων εκδηλώνεται με έναν διττό τρόπο: αφενός ανταποκρίνεται στη δομή και την ποιότητα των συμπαντικών δονήσεων (των άστρων, των πλανητών και των γαλαξιών)· αφετέρου δίνει μουσική υπόσταση στην αχανή, συναρπαστική ζωή αυτών των δονήσεων, ακολουθώντας τον δημιουργικό οίστρο του συνθέτη. Εδώ εντοπίζουμε την κρίσιμη λειτουργία της αισθητοποίησης των νοημάτων στο εσωτερικό μιας στοχαστικής φαντασίας, η οποία νιώθει τους ήχους του μέλους, ενόσω μορφοποιεί τη ροή τους. Η κίνηση των αισθήσεων μέσα στη σκέψη και η δράση του νου μέσα στις εικόνες και το συναίσθημα του ρυθμού και της μελωδίας, διατρέχουν την ηχητική εμπειρία του σύμπαντος, μετουσιώνοντας τη δυσαρμονία του χάους (τα διάφωνα) σε αρμονία της εξύψωσης (τα σύμφωνα). Κατ’ αυτή τη διεργασία της μουσικής έμπνευσης τα ορθολογικά στοιχεία συχνά εκτρέπονται, με το να αντιστέκονται στην ορμή που τείνει να τα μετατρέψει σε ποιητικές δυνάμεις. Συμβαίνει όμως τότε να υπερβαίνονται από τον διονυσιακό παλμό ενός πάθους που τα εξαγνίζει, διαλύοντας το σκότος της κυριαρχικότητάς τους μέσα στην ευφορία του απολλώνειου βιώματος της ομορφιάς.

     Ο Μίκης Θεοδωράκης εντοπίζει σε αυτή τη νίκη των ποιητικών δυνάμεων την επικράτηση του ενστίκτου της αρμονίας κατά την αναμέτρησή του με τη ροπή προς το χάος και την καταστροφικότητα: ο πνευματικός μας εαυτός, ο οποίος αποτελεί την πεμπτουσία της ύπαρξής μας, ενστερνίζεται νικηφόρα τα ιδανικά της δημιουργικότητας, της ελευθερίας και της δικαιοσύνης απελευθερώνοντας την ορμή τους μέσα στον υλικό κόσμο, έτσι ώστε να αποδυναμωθεί η κτηνώδης διάσταση του ανθρώπου – αυτή που σήμερα, με το να χειρίζεται κυριαρχικά την τεχνολογία, απειλεί όσο ποτέ με βαθιά υποδούλωση αλλά και με ουσιαστικό αφανισμό τη ζωή μας στον πλανήτη. Έτσι η Συμπαντική Αρμονία εκδηλώνει την έντονη πολιτική της διάσταση.

     Ο Θεοδωράκης διερευνά σε βάθος τον υπαρξιακό τόνο αυτής ακριβώς της διάστασης, εξειδικεύοντάς τον στην περίπτωση της Ελλάδας. Η πολιτική εμπειρία, η αισθητική διαύγεια και ο διορατικός ψυχισμός του συνθέτη συλλαμβάνουν και αναλύουν μια ξεχωριστή πρόταση για την υπέρβαση της κρίσης στη χώρα μας, όπου πρωταγωνιστεί η διερεύνηση μιας θεμελιακής αντίφασης: εκείνης ανάμεσα στον εθνικό μηδενισμό, ο οποίος μας τρέπει στο χάος, και την τόλμη μιας στοχαστικής αυτοκατάφασης της ελληνικής πολιτισμικής συνείδησης, η οποία επιβεβαιώνει την Αρμονία μιας εξύψωσης που μας ενώνει.»

Παναγιώτης Δόικος

Αναπληρωτής καθηγητής της Φιλοσοφίας

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης