Α΄ Διεθνές Φεστιβάλ
«ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ – ΑΡΚΑΔΙΕΣ ΖΑΤΟΥΝΑ»
2, 3, 4 Σεπτεμβρίου 2022
Ομιλία στη 2η συνεδρία Συμποσίου «Ο Μίκης του Λόγου και του Βιβλίου»
Καλημέρα σας.
Ευχαριστώ το ΔΣ του Μουσείου, τον Πρόεδρό του Παρασκευά Παρασκευόπουλο και την Αντιπρόεδρο Μαργαρίτα Θεοδωράκη για την πρόσκληση να μιλήσω για τον μεγάλο συνθέτη και αγωνιστή, ένα χρόνο μετά την αναχώρησή του από τον γήινο κόσμο.
Ακόμη, ευχαριστώ την κ. Τζένη Δημητρακοπούλου που φρόντισε τη φιλοξενία μας.
«Ο Μίκης του λόγου και του βιβλίου» είναι το θέμα της σημερινής μας συζήτησης και θα σας μεταφέρω την εμπειρία μου από την επικοινωνία μου με τη θεοδωρακική σκέψη, μελετώντας το συγγραφικό του έργο επί 25 και πλέον χρόνια.
Θα αναφερθώ σε αδρές γραμμές στα κυριότερα βιβλία του–αδύνατον, όπως καταλαβαίνετε, να μιλήσω σήμερα για ολόκληρο το συγγραφικό του έργο. Στη συνέχεια, θα αναφερθώ σε μερικά από τα βασικά σημεία του κοινωνικού και πολιτικού του λόγου.
Τέλος, θα ολοκληρώσω την ομιλία μου με μια σύντομη αναφορά στην οικουμενικότητα του θεοδωρακικού τραγουδιού.
Μίκης Θεοδωράκης πέρασε πλέον στην Ιστορία. Επομένως, πρέπει να τον μελετάμε και να τον προσεγγίζουμε ως ιστορικό πρόσωπο. Με ορθολογική σκέψη, χωρίς να παρασυρόμαστε από το θυμικό μας ή με γνώμονα την ατομική πολιτική στράτευση ή ιδεολογία.
Αν επιχειρήσουμε να αποκόψουμε τον μουσικό Θεοδωράκη από τον πολιτικό Θεοδωράκη, στην πραγματικότητα θα επιχειρούμε –έστω άθελά μας– να καταργήσουμε και τον Θεοδωράκη και, κυρίως, τη μουσική του.
Κι αυτό διότι αν ο Θεοδωράκης δεν είχε μπει στο καμίνι του αγώνα, δεν θα είχε γίνει ο συνθέτης που έγινε. Ολόκληρη η καλλιτεχνική του δημιουργία, από τον ΕΠΙΤΑΦΙΟ και το ΆΞΙΟΝ ΕΣΤΙ έως τις όπερές του, είναι γέννημα της ενεργής συμμετοχής του στους κοινωνικούς αγώνες και το αντίστροφο.
Είχε γράψει: «Είναι οι αγώνες και η μουσική τόσο δεμένα πια μέσα μου, ώστε δεν μπορώ να φανταστώ ούτε αγώνες χωρίς τραγούδι, ούτε τραγούδι χωρίς αγώνα. Φαίνεται πως το ταλέντο μου, σαν μια παράξενη μπαταρία, εκεί μέσα γεμίζει….
Όμως το ταλέντο δεν έρχεται μόνο του. Για να φυτρώσει, του πρέπει στρώμα παχύ ευαισθησίας. Αυτό σημαίνει πως ο αληθινός καλλιτέχνης δεν μπορεί να μείνει αδιάφορος όταν γύρω του οι άλλοι βογκούν, ταπεινώνονται, πεινούν, τσακίζονται… Τότε η ευαισθησία αυτή γίνεται ευθύνη και φέρνει τον καλλιτέχνη μέσα στον λαό».
Σε άλλη θέση γράφει: «Πολιτική για μένα δεν ήταν η ένταξη της τέχνης στο πολιτικό σύστημα, αλλά η με καλλιτεχνικά μέσα καταγραφή του συναισθηματικού -ψυχικού περιεχόμενου που δημιουργούν τα ισχυρά ιστορικά ρεύματα, σφραγίζοντας τη συλλογική ψυχή και επομένως τον καθένα».[1]
53 βιβλία έγραψε ο Θεοδωράκης.
Ξεχωρίζω με χρονολογική σειρά τα ακόλουθα: ΤΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΤΩΝ ΛΑΜΠΡΑΚΗΔΩΝ, ΤΟ ΧΡΕΟΣ- 3 τόμοι, ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΑΡΧΆΓΓΕΛΟΥ, 5 τόμοι βραβευμένοι με το Α’ Κρατικό Βραβείο λογοτεχνικής αυτοβιογραφίας.
Από τις εκδόσεις Ιανός: Την τριλογία «ΠΟΥ ΝΑ ΒΡΩ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΜΟΥ», ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΣΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ, ΜΟΝΟΛΟΓΟΙ ΣΤΟ ΛΥΚΑΥΓΕΣ, ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΧΡΟΝΟ- «ΑΝΤΙΜΑΝΙΦΈΣΤΟ», επανέκδοση.
Η σημερινή μου ομιλία έχει ως βιβλιογραφικές πηγές τα βιβλία που προανέφερα, αλλά (ας μου επιτραπεί να το αναφέρω) έχει αντλήσει και υλικό από το βιβλίο μου ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ ΩΚΕΑΝΟ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, των εκδόσεων Ιανός.
Ξεκινώ την ομιλία μου.
Η πολιτική φιλοσοφία του Θεοδωράκη ήταν απλή. Πίστευε βαθιά, από την πρώτη στιγμή της πολιτικοποίησής του έως το τέλος, στην ενότητα του λαού με επί κεφαλής ένα δυνατό και σύγχρονο δημοκρατικό λαϊκό μαζικό κίνημα.
Είχε πει στα 1996: «Όταν φύγει το μαζικό κίνημα η ζωή μας θα είναι μια φυλακή».[2]
Το δημοκρατικό αυτό κίνημα θα αγωνιζόταν για την κατάκτηση της πραγματικής δημοκρατίας, την εθνική ανεξαρτησία και την εθνική αναγέννηση, δηλαδή την αναγέννηση της πατρίδας σε όλους τους τομείς.
Στο σημείο αυτό γεννάται το ερώτημα: Πώς αντιλαμβάνεται ο Θεοδωράκης την έννοια «λαός»;
Όταν μιλά για λαό, εννοεί ένα σύνολο συνειδητοποιημένων πολιτών με κοινή μνήμη και συνείδηση ιστορίας και πολιτισμού, με ελεύθερη βούληση και κοινό όραμα. Αντιλαμβάνεται τον λαό ως ιστορική δύναμη, που διαμορφώνει το ιστορικό γίγνεσθαι καθώς διαμορφώνεται από αυτό, και τον πολιτισμό του ως όπλο αγώνα, φορέα γνώσης, ψυχικής και πνευματικής καλλιέργειας και τροφοδότη δύναμης και αυτοπεποίθησης.
Δημοκρατική Νεολαία «Γρηγόρης Λαμπράκης»
Είναι γνωστό ότι λίγες ημέρες μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, και έπειτα από το κάλεσμα του Θεοδωράκη, την επόμενη της δολοφονίας, ιδρύεται η Δημοκρατική Νεολαία Γρηγόρης Λαμπράκης.
Το πρώτο παγκοσμίως νεολαιίστικο κίνημα που έκανε πράξη την πολιτιστική- μορφωτική επανάσταση, καθώς αγωνιζόταν για την ριζοσπαστική πολιτική αλλαγή. Και είναι η πρώτη φορά παγκοσμίως που μία φόρμα τραγουδιού, το ΕΛΤ, γίνεται πολιτικό κίνημα. Όχι εντάσσεται το τραγούδι σε πολιτικό κίνημα, αυτό είχε γίνει πολλές φορές σε πολλές χώρες, αλλά γίνεται.
Από την περίοδο των Λαμπράκηδων παραθέτω εν συντομία αποσπάσματα από τις βασικές θέσεις του κινήματος, όπως αναφέρονται στο Μανιφέστο– δύο επανεκδόσεις από τα Ελληνικά Γράμματα. (1η έκδοση 1966)
Ελλάδα ελεύθερη, ανεξάρτητη, αδέσμευτη, κυρίαρχη…
Ελληνική εξωτερική πολιτική με γνώμονα το εθνικό συμφέρον…
Εθνική οικονομία…
Κατάργηση των ασύμφορων προς το έθνος οικονομικών συμβάσεων …
Οικονομική ανασυγκρότηση, εκμετάλλευση του εθνικού πλούτου, αξιοποίηση των ενεργειακών πηγών της χώρας.
Ανακατανομή του εθνικού πλούτου…
Ίσες ευκαιρίες για όλους τους Έλληνες…Αξιοπρεπείς μισθοί και μεροκάματα. Καλύτερες αμοιβές για τους νέους εργαζόμενους…
Ειδικά για το ζήτημα του ελληνικού πολιτισμού το ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ αναφέρει: Πιστεύουμε στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. […] Θέλουμε με όπλο την Παιδεία και την Επιστήμη, την Κουλτούρα και το Αθλητικό Πνεύμα να διαπαιδαγωγήσουμε τη νέα γενιά, σύμφωνα με τις πατριωτικές μας παραδόσεις και την κληρονομιά του ελληνικού πολιτισμού…(1966)
Αντιδικτατορικός αγώνας
Όπως όλοι γνωρίζουμε, ο Θεοδωράκης, μαζί με μερικά στελέχη των Λαμπράκηδων ιδρύει την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση κατά της δικτατορίας, το Πατριωτικό Μέτωπο. Όμως, το ΠΑΜ, σύμφωνα με το όραμα του ιδρυτή του, δεν θα περιορίζονταν στην ανατροπή της δικτατορίας, αλλά θα μετουσιωνόταν σε πολιτικό-αναγεννητικό κίνημα του ενωμένου λαού με στόχο τη δημοκρατία, την εθνική ανεξαρτησία και την πατριωτική αναγέννηση.
Ζάτουνα- Ο εκτοπισμένος δημιουργός
Γνωρίζουμε ότι στη Ζάτουνα συνέθεσε τις 10 ΑΡΚΑΔΙΕΣ και ξεκίνησε τη σύνθεση του κύκλου ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ.
Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι ο Θεοδωράκης στον ένα χρόνο εξορίας του έγραψε επιστημονικές μελέτες και δοκίμια για την Μουσική, το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα, τον πολιτισμό κ.ά. Ακόμη έγραψε τα Ημερολόγια φυλακής (Γενική Ασφάλεια Αθηνών, Φυλακές Αβέρωφ, Νοσοκομείο Φυλακών μετά την απεργία πείνας, Στρατόπεδο Ωρωπού), πολιτικές αναλύσεις, το χρονικό της ίδρυσης του ΠΑΜ, το υλικό των μυστικών συνεδριάσεων και τη δράση του Μετώπου έως τη στιγμή της σύλληψής του. Το συγγραφικό έργο αυτό ολοκληρώνεται στο Παρίσι το 1974, όπου θα προσθέσει και όλο το χρονικό της αντίστασης στο εξωτερικό και την προσπάθεια του Εθνικού Αντιστασιακού Συμβουλίου για την ανατροπή της χούντας.
Τα κείμενα συμπεριλαμβάνονται στο τρίτομο ΧΡΕΟΣ. Αυτό το μεγαλειώδες, ποιοτικά και ποσοτικά έργο, γεννήθηκε, εδώ, στη Ζάτουνα.
Ο αντιδικτατορικός αγώνας στο εξωτερικό
Οι αντιδικτατορικές συναυλίες του Θεοδωράκη την περίοδο 1970-1974, στην Ευρώπη, την Αμερικανική Ήπειρο και την Αυστραλία έχουν διττό χαρακτήρα: Διεθνοποιούν μέσω του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού το ελληνικό πρόβλημα, προκαλούν ή και ενισχύουν τις αντιδράσεις των λαών, αλλά και των δημοκρατικών ευρωπαϊκών κρατών ενάντια στη χούντα, και γίνονται πόλος έλξης των εκπροσώπων των οργανώσεων των απελευθερωτικών κινημάτων (της Ισπανίας, της Πορτογαλίας, της Τουρκίας, της Παλαιστίνης, αργότερα της Χιλής) οι οποίοι συμμετέχουν με ομιλίες, διεθνοποιούν το δικό τους εθνικό πρόβλημα και κερδίζουν τη συμπαράσταση των δημοκρατικών πολιτών.
Η κάθε συναυλία της ορχήστρας του Θεοδωράκη παίρνει τη μορφή μιας ποιητικής εξιστόρησης του νεοελληνικού παραδείγματος της Εθνικής Αντίστασης και του Αντιδικτατορικού Αγώνα μέσα από το περιεχόμενο του Άξιον Εστί, της Ρωμιοσύνης, της Κατάσταση Πολιορκίας, και άλλων έργων.
Πώς γινόταν πρακτικά αυτό: Τα μελοποιημένα ποιήματα μεταφράζονταν στην τοπική γλώσσα και κάποιος ηθοποιός τα απήγγελνε. Έπειτα, ακολουθούσε η συναυλία.
Μεταπολιτευτική περίοδος
Ο ρόλος του Θεοδωράκη στην αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 ήταν καίριος και καθοριστικός.
Μόλις επιστρέψει στην Ελλάδα, συνεχίζει την προσπάθεια που είχε ξεκινήσει το 1962 με το έργο ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ για την ενότητα των Ελλήνω΄
0ν, θεωρώντας την ως βασική προϋπόθεση για την ταχεία και αποτελεσματική αναγέννηση5μνμν89κλτης χώρας μετά τη δικτατορία. Παράλληλα, πασχίζει για ένα νέο κίνημα πολιτισμού.
Στα 1982 γράφει: «Όταν λέμε Κίνημα Πολιτισμού εννοούμε εκείνες τις διαδικασίες που θα ενεργοποιήσουν τον λαό με βάση τη στράτευση του προοδευτικού πνευματικού και επιστημονικού μας κόσμου. Ένα νέο σύστημα σχέσεων και δραστηριοτήτων που θα φέρνουν σε δημιουργική επαφή τον οποιοδήποτε επιστήμονα, πνευματικό δημιουργό, καλλιτέχνη, κοινωνικό παράγοντα με τις πιο ζωντανές δυνάμεις του λαού. Πρέπει να σπάσουμε τα ασφυκτικά πλαίσια που […] τελικά οδηγούν τον πνευματικό κόσμο έξω από την πυρακτωμένη πραγματικότητα. Του επιβάλλουν τρόπους επικοινωνίας με βάση το εμπορικό κέρδος. Μεταβάλλουν το προϊόν της πνευματικής εργασίας σε εμπόρευμα. Γίνονται τελικά […] ο καθοριστικός ρυθμιστής για την ποσότητα και την ποιότητα της επικοινωνίας του πνευματικού ανθρώπου με τον λαό».[3]
Ο Θεοδωράκης αντιλαμβάνεται την Τέχνη ως προϋπόθεση ατομικής και συλλογικής ολοκλήρωσης και τελικά κοινωνικής απελευθέρωσης.
Θεάται την Τέχνη, όχι ως καταφύγιο αναχωρητών από τη ζωή ή ως έκφραση ατομικών ανησυχιών, προσωπικών αναζητήσεων και πειραματισμών κάποιων εστέτ στη σφαίρα του αφαιρετικού ή της εσκεμμένα δυσνόητης διανοητικής κατασκευής έξω από τη ζώσα ζωή και, εν τέλει, αντικοινωνικής, αλλά ως φωτεινό και εύφορο τόπο δημιουργίας. Εμπνευσμένη από τους μύθους, την ιστορία και τα πάθη του λαού επιστρέφει σε αυτόν και, με την συμπυκνωμένη γνώση και την πρόταση ζωής που εμπεριέχει, τον διαπαιδαγωγεί και τον ανυψώνει. Θεάται την Τέχνη ως φορέα ένωσης των ανθρώπων, καθώς το καλλιτεχνικό έργο αφ’ εαυτού του φέρει και εκφράζει κοινά συναισθήματα, όνειρα, αισθήματα, κοινές ιστορικές ή μυθολογικές μνήμες και θρύλους. Κοινούς καημούς, πόνους, χαρές και λύπες. Έρωτες, γενέσεις και θανάτους ονείρων και οραμάτων. Απώλειες ιδεών, πατρίδων και ανθρώπων. Κατακτήσεις πνευματικές και ιστορικές, και αξίες πανανθρώπινες. Την ίδια την ζωή, δηλαδή, και την ιστορική πορεία του ανθρώπου μέσα σ’ αυτήν.
Τέχνη σημαίνει ελευθερία, μάς λέει ο Θεοδωράκης. Και πως για να ανθίσει και να καρπίσει το έργο τέχνης, χρειάζεται ανθρώπους ελεύθερους. Χρέος του καλλιτέχνη είναι, αν θέλει το έργο του «να έχει σωστούς και ολοκληρωμένους αποδέκτες», να συμβάλει, και αν χρειαστεί ακόμη και να αγωνιστεί για την ελευθερία των ανθρώπων, γιατί μόνον έτσι ολοκληρώνεται η προσπάθειά του. «Αυτή η στάση λέγεται πολιτική και είναι η μόνη πραγματική πολιτική. Γιατί δεν θεωρεί τον εαυτό της ως αυτοσκοπό– όπως γίνεται συνήθως– αλλά ως ένα μέσο για να οδηγηθεί ο πολίτης, μέσω της ελευθερίας, σε πλήρη ψυχική, πνευματική και ηθική άνθηση».[4]
Οι καλλιτέχνες οι οποίοι με το έργο τους χαράζουν την προοπτική της κοινωνικής απελευθέρωσης και με τη στάση τους συμβάλλουν στο χτίσιμο αυτής της απελευθέρωσης, γίνονται μαχόμενοι. Και τότε η κουλτούρα γίνεται μαχόμενη.[5] Νομίζω ότι αυτή η σχέση βαθιάς επικοινωνίας μεταξύ καλλιτέχνη και κοινωνίας, στη φάση της συνειδητοποίησής της σ’ ένα οργανωμένο λαϊκό κίνημα, είναι που γεννά το μεγάλο έργο τέχνης και που συχνά γίνεται οικουμενικό.
Πλησιάζω στο τέλος της ομιλίας μου με μια πολύ σύντομη αναφορά των προτάσεων Θεοδωράκη τον Ιούνιο του 2011 από τη Νάουσα για την απελευθέρωση της χώρας μας από τα δεσμά της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής κρίσης. Για οικονομία χρόνου παραθέτω μόνο πέντε από το σύνολο των προτάσεων του.
Να απαιτήσουμε τις πολεμικές επανορθώσεις από την Γερμανία.
Να συνάψουμε δάνεια και επικερδείς συμφωνίες με τρίτες χώρες.
Να επιβάλουμε τα κυριαρχικά μας δικαιώματα στους τομείς των διεθνών σχέσεων και της άμυνας της χώρας.
Να αξιοποιήσουμε τον ορυκτό και υποθαλάσσιο πλούτο της χώρας ξεκινώντας με την ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη).
Να εφαρμόσουμε ένα Νέο Πρόγραμμα Οικουμενικής Ανάπτυξης, Κοινωνικής Ανόρθωσης, Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης και Πολιτιστικής Αναγέννησης με στόχο τη ραγδαία άνοδο του οικονομικού, κοινωνικού, μορφωτικού και πολιτιστικού επιπέδου του ελληνικού λαού με την παράλληλη ανάδειξη του κύρους της χώρας στον διεθνή χώρο.
Στα κείμενα εκείνης της περιόδου[6] επισημαίνει ότι η σημερινή βασική αντίθεση «βρίσκεται ανάμεσα στο σύνολο των Λαών της Ευρώπης και των δυνάμεων που εκπροσωπούν και στοχεύουν στην παγκόσμια επικράτηση της Παγκόσμιας Διακυβέρνησης με κέντρο μια σειρά τεράστιες Τράπεζες και τους δορυφόρους τους.
Στόχος αυτού του νέου ολοκληρωτισμού είναι […] το χτίσιμο ενός νέου, άγνωστου τύπου κοινωνίας πάνω στα ερείπια των λαών-εθνών-κρατών με τη δημιουργία ενός νέου τύπου υπηκόων υποταγμένων και πιστών στα σχέδια και στις βλέψεις της παγκόσμιας διακυβέρνησης που θα ελέγχεται και θα κατευθύνεται και θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα του τραστ των διεθνών τραπεζών. […]
Γιατί η επίθεση με όπλο το χρήμα είναι πολύ πιο βαθειά και αποτελεσματική από την όποια αστυνομική ή στρατιωτική δύναμη. Γιατί προσβάλλει τον πολίτη συνολικά. Όχι μόνο την ακεραιότητα του σώματος αλλά κι εκείνη του πνεύματος και της ψυχής του» .[7]
Η οικουμενικότητα του θεοδωρακικού τραγουδιού
Ολοκληρώνω την ομιλία μου με λίγα λόγια για την οικουμενικότητα του θεοδωρακικού τραγουδιού. Ως καλλιτέχνης, πάνω από όλα αγαπώ τις Τέχνες, γι αυτό θέλησα να κλείσω με μουσική.
Ελληνικό τραγούδι μεν οικουμενικού χαρακτήρα δε το θεοδωρακικό τραγούδι, όταν άγγιξε τους λαούς που επικοινώνησαν μαζί του.
Η δεσπόζουσα βυζαντινή χορωδία στο Canto General, που σμίγει με τη συμφωνική μουσική και τη λατινοαμερικανική ποίηση και μουσική, γίνεται ο εθνικός ύμνος των λαών της Λατινικής Αμερικής.
Οι λαοί ένιωσαν την ανάγκη να τραγουδήσουν στη γλώσσα τους τα τραγούδια που αγάπησαν και τα μετέφρασαν. Το Άξιον Εστί (Οδυσσέας Ελύτης) έχει παρουσιαστεί και ηχογραφηθεί στη γερμανική και σουηδική γλώσσα.
Δεκάδες τραγούδια του συνθέτη έχουν τραγουδηθεί και τραγουδιούνται σε ξένες γλώσσες. Αυτή η ανάγκη των Γάλλων, των Γερμανών, των Φιλανδών, των Σουηδών, των Τούρκων, των Ρώσων, των Ισραηλινών, των Αιγυπτίων, των Νοτιοκορεατών κ.ά. τι άλλο δείχνει παρά την ταύτισή τους με τραγούδια που η ποίησή τους αφορά όχι έναν μόνον λαό, τον ελληνικό, αλλά την Ανθρωπότητα;
Υπάρχει μεγαλύτερη απόδειξη από αυτήν για την οικουμενικότητα της ελληνικής ποίησης;
Κι αλήθεια, η αγάπη των λαών για το έντεχνο λαϊκό τραγούδι, κυρίως εκείνων που δεν είναι στα ακούσματά τους ο βυζαντινός ύμνος το μπουζούκι, ο ζεϊμπέκικος ρυθμός και το χασάπικο, τι άλλο δείχνει παρά την υψηλή ποιότητα της ίδιας της ελληνικής μουσικής;
Ποιότητα που αναδείχτηκε μέσα από τις θεοδωρακικές συνθέσεις, καθώς η παράδοση έσμιξε με τα λόγια στοιχεία της μουσικής.
Σας ευχαριστώ
Αναστασία Βούλγαρη
Ζάτουνα Αρκαδίας, 3.09.2022
[1] Μίκης Θεοδωράκης, Μονόλογοι στο λυκαυγές, Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2017
[2] Αναστασία Βούλγαρη, Μίκης θεοδωράκης Ταξίδι στον ωκεανό της Μουσικής και της Ιστορίας, Ιανός Θεσσαλονίκη, 2021.
[3] Βούλγαρη, Ταξίδι στον ωκεανό…, Ιανός.
[4] Θεοδωράκης Μίκης. «Πού να βρω την ψυχή μου…», Τόμος Β’, «Τέχνη & Πολιτισμός», Ιανός, Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος 2017.
[5] Τον όρο «μαχόμενη κουλτούρα» καθιέρωσε ο Θεοδωράκης.
[6] Μίκης Θεοδωράκης, Μονόλογοι στο λυκαυγές, Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2017
[7] Μονόλογοι στο λυκαυγές
Πήγη http://anastasiavoulgari.gr/
