Απόπειρα ανάλυσης του έργου του Μίκη Θεοδωράκη «Ο Ήλιος και ο Χρόνος»,
για τα 50 χρόνια από τη σύνθεσή του μέσα στην απομόνωση της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών.
Στις 21 Αυγούστου 1967 ημέρα Δευτέρα, όπως και σήμερα είναι Δευτέρα, λίγο μετά τα μεσάνυχτα η αστυνομία συνέλαβε τον Μίκη Θεοδωράκη στο σπίτι που κρυβόταν στο Χαϊδάρι.
Οι αστυνομικοί ορμούν μέσα στο σπίτι. Τον γυμνώνουν, του δένουν τα χέρια πισθάγκωνα και τον βγάζουν έξω. Ο Μπάμπαλης του κάνει εικονική εκτέλεση.
Τον κλωτσάνε, του στρίβουν τα δεμένα χέρια, πιέζουν το γκλομπ στην κοιλιά και στο στομάχι του, για να πονέσει. Του φοράνε κουκούλα.
Φριχτές εικόνες βασανιστηρίων περνάνε από το μυαλό του. Είναι βέβαιος ότι τον πάνε για εκτέλεση.
Οδός Μπουμπουλίνας, Γενική Ασφάλεια Αθηνών, έξι το πρωί. Το κελί αριθμός 4 βλέπει στον φωταγωγό. Μοναδικό έπιπλο μία καρέκλα.
Η διαταγή είναι ο κρατούμενος να φρουρείται όλο το εικοσιτετράωρο μέσα στο κελί του. Οι φρουροί του απαγορεύεται να του μιλούν.
Ο Μίκης κοιμάται στο τσιμέντο ημίγυμνος με προσκεφάλι τα παπούτσια του. Δεν του δίνουν πιρούνι, τρώει με τα χέρια.
Δύο μήνες σε πλήρη απομόνωση με «την αναμονή του βέβαιου θανάτου». (Μ.Θ.)
Τα βράδια μετά τις οκτώ, κρεμασμένος στα κάγκελα, τραγουδά μέσα στον φωταγωγό
Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι…
Κανένας δεν ξέρει πού βρίσκεται ο Μίκης.
Ούτε η οικογένειά του ούτε οι σύντροφοί του από το Πατριωτικό Μέτωπο, που έχουν όλοι συλληφθεί και βασανισθεί.
Οι οργανώσεις του Π.Μ. (της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης) έχουν διαλυθεί.
Νυχτερινές ανακρίσεις.
«Πας κατευθείαν για ντουφέκι», του λέει ένας λοχαγός. «Κρίμα, γιατί είσαι μεγάλος μουσικός», συμπληρώνει. Το γνωστό τροπάρι της αντίδρασης, από τότε μέχρι σήμερα…
Στις 4 Σεπτεμβρίου του έδωσαν χαρτί και μολύβι. Τότε, ο Μίκης έγραψε 32 ποιήματα.
«Τις προηγούμενες νύχτες τις πέρασα άγρυπνος», γράφει ο Μίκης στο Χρέος, «με την πλάτη κολλημένη στον τοίχο, περιμένοντας από στιγμή σε στιγμή να με πάρουν για το μαρτύριο ή για την εκτέλεση.
Όλη μου η ύπαρξη σημαδεύτηκε από την αναμονή του βέβαιου θανάτου» (τόμος γ’ σ.1052).
Τον Οκτώβριο τον μεταφέρουν στο κελί με αριθμό 1, κάτω από την ταράτσα των βασανιστηρίων.
Τότε ο Μίκης μελοποίησε τα 16 από τα 32 ποιήματα.
Έτσι δημιουργήθηκε ο κύκλος τραγουδιών «Ο Ήλιος και ο Χρόνος». Το πρώτο ροκ έργο του Θεοδωράκη.
Πρώτος ακροατής του ο σύντροφός του Γιώργος Κουπαρούσος.
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο κελί αριθμός 4, εκεί που ο Μίκης έγραψε τα 32 ποιήματα.
Τα μεσημέρια η ζέστη είναι ανυπόφορη. Υποφέρει. Τη νύχτα η αγωνία κορυφώνεται.
Αγωνία θανάτου. Συμφιλίωση με τον θάνατο. Πεισιθάνατες σκέψεις.
«Στο τέλος τέλος ο θάνατος δεν είναι τόσο τρομερός. Ίσως να ’ναι όμορφος», λέει στον φρουρό του.
«Όμως, με τον ερχομό της καινούριας μέρας, μόλις χτυπούσε ο ήλιος, η ζωή ξανάπαιρνε τα δικαιώματά της. Η ζωή με νικούσε, με κατασπάραζε», γράφει στο Χρέος (1052).
«Δεν είμαι ποιητής, όμως οι στίχοι άρχισαν να σφυροκοπούν το μυαλό μου, ένιωσα πόσο οι λέξεις μπορεί να ντυθούν με αίμα.
Πόσο μπορεί να με λυτρώσουν. Είμαι δημιουργός. Νικώ το χρόνο και το θάνατο… Είμαι ο χρόνος.
Να γιατί «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» έγιναν ο κύκλος της Ζωής και του Θανάτου.
Τελικά έγιναν ο νικητήριος κύκλος.
Νίκη πικρή, γιατί η ψυχή του ποιητή πονά για όλους τους ανθρώπους. Ακόμα και γι αυτούς που τον μισούν και τον βασανίζουν» (1052).
«Ο Ήλιος και ο Χρόνος» είναι ένα εντελώς ξεχωριστό έργο. Είναι ο «πύρινος κύκλος» Ζωής-Θανάτου. Ένα έργο βαθιά υπαρξιακό.
Οι στίχοι άλλοι υπερλογικοί και θρηνητικοί, άλλοι σπαραχτικοί, λυρικοί και προφητικοί.
Τις νύχτες η μοναξιά μεγεθύνεται, τον κυριεύει. Το κελί γίνεται χώρος επικοινωνίας με τον θάνατο. Όμως, την ημέρα ο ήλιος ορμά μέσα από τα κάγκελα και φέρνει το μήνυμα της ζωής. «Ζήτω η ζωή!» φωνάζει ο Μίκης, «όλα είναι εδώ!» Η αντίσταση, ο λαός, το κόμμα… κι ας ξέρει ότι όλα έχουν χαθεί…
Το έργο ξεκινά με το τραγούδι «Γεια σου Ακρόπολη».
Η Αθήνα, η «Μενεξεδένια πολιτεία» του που τόσο αγάπησε, τώρα που την εξουσιάζουν τα τανκς έχει χαθεί «στο βυθό των αιώνων».
Γεια σου Ακρόπολη, Τουρκολίμανο
οδός Βουκουρεστίου
(…)
Αθήνα η πρώτη
στο βυθό των αιώνων
με το γυαλί
σε βλέπουν οι ψαροντουφεκάδες
γαλέρες γιώτα χι πορνεία κρυφά
η Γενική κέντρο του κόσμου
Η Γενική Ασφάλεια, το ματωμένο πεδίο της φρίκης και του θανάτου.
«Το σφαγείο» θα την αποκαλέσει στα τραγούδια που έγραψε αργότερα (στα 1968) για τον Αντρέα Λεντάκη.
η Πούλια, η Αφροδίτη
η Ντίνα, η Σούλα, η Εύη, η Ρηνιώ
Οι συντρόφισσες που έχουν συλληφθεί και βασανίστηκαν (Ρηνιώ Παπανικόλα, Εύη Μακρίδη), ανυψωμένες στον ουρανό λάμπουν σαν την Πούλια και την Αφροδίτη.
Ο χρόνος διαλύεται
μέσα στη στιγμή
το ελάχιστο γίνεται
ο μέγιστος τύραννος
βασανίζει ανθισμένες πληγές
γεμάτες χαμόγελα και υποσχέσεις
για κάτι άλλο, αυτό το άλλο
είναι που ζούμε κάθε στιγμή
νομίζοντας ότι ζούμε το άλλο
όμως το άλλο δεν υπάρχει
είμαστε εμείς η Μοίρα μας
που μας λοξοκοιτάζει.
Σφίγγα που ξέχασε το αίνιγμα
δεν έχουμε τίποτα να λύσουμε
δεν υπάρχει διαφυγή από τον κύκλο
τον πύρινο κύκλο
του Ήλιου και του Θανάτου.
Ελεγεία στους φυλακισμένους συντρόφους
Τα κελιά ανασαίνουν
τα κελιά που βρίσκονται ψηλά
τα κελιά που βρίσκονται χαμηλά
η βροχή μας ενώνει
ο ήλιος ντράπηκε να φανεί, Νίκο
Γιώργο, κρατιέμαι από ένα λουλούδι.
( Νίκος Μακρίδης και Γιώργος Κουπαρούσος).
Εδώ το τραγούδι από τον Rainer Kirchmann σε δική του ενορχήστρωση και ερμηνεία στα ελληνικά και στα αγγλικά
Μαζί με τον Κουπαρούσο, πίσω από τα κάγκελα τραγουδούν:
Ποτέ ποτέ ποτέ
δεν θα μπορέσω να ξεδιπλώσω όλες τις σημαίες
πράσινες κόκκινες κίτρινες μπλε μωβ θαλασσιές
(…)
Ο Μίκης το ξέρει πλέον:
Ποτέ ποτέ ποτέ
δεν θα μπορέσω ν’ αγγίξω όλες τις καρδιές
όλες τις θάλασσες να ταξιδέψω
ποτέ ποτέ ποτέ
δεν θα γνωρίσω τη μία σημαία τη μοναδική
εσένα Τάνια.
Η φοιτήτρια που συνόδευε τον Τσε και σκοτώθηκε.
Μέσα στο κελί του «το κεφάλι πονούσε. Το αίμα πονούσε. Ώρα δύο, τρεις, τέσσερεις, πέντε, έξι το απόγιομα» (1052).
Μέσα στους παραδείσιους κήπους του κρανίου μου
κίτρινος Ήλιος ταξιδεύει στα φτερά του χρόνου
ακολουθούν πουλιά με ξύλινα φτερά
προπορεύονται άγγελοι με τζετ
(…)
χτυπούν τα ξύλινα φτερά
και τα τζετ θρηνούν κι αυτά αγγελικά.
Το όνειρο του και η προσπάθεια να ενωθεί με τον Άλλον, ώστε όλοι μαζί σαν ένα Όλον να οικοδομήσουν μια ευτυχισμένη πατρίδα, μια ειρηνική ανθρωπότητα, τώρα ξέρει ότι δεν θα πραγματοποιηθεί.
Η Αντίσταση έξω από τη φυλακή αργοσβήνει. Το Πολιτικό Γραφείο πήρε τον έλεγχο των οργανώσεων και τις παρόπλισε.Οι σύντροφοι μέσα στις φυλακές και στα νησιά εκτοπισμού, ο λαός αμέτοχος, φοβισμένος, συχνά αδιάφορος.
Μ’ ένα τραγούδι-κραυγή βάζει τον λαό (ως άλλο Χορό) να του λέει: Μίκη,
Όταν εσύ σφαδάζεις
εγώ κοιμάμαι
όταν εσύ πονάς
εγώ χασμουριέμαι
όταν εσύ σφαδάζεις
εγώ ξύνομαι
Σεπτέμβριος
ημέρα δεκάτη έκτη
της Δημιουργίας
Διονύση!
Τη δέκατη έκτη ημέρα της σύλληψής του μαθαίνει ότι βασάνισαν τον Διονύση Σαββόπουλο.
Μέσα στη φρίκη της ασφάλειας, δύο λυρικά τραγούδια αναβλύζουν για τη Σίλβα Ακρίτα, που τον έκρυψε και τώρα είναι κρατούμενη, και την κόρη της τη μικρή Έλενα, που της άρεσε να παίζει με μια φυσαρμόνικα.
Επουράνιοι ποταμοί
υπόγειοι χείμαρροι
κατεβαίνουν παφλάζοντας
οδός ονείρων ομόνοια
Σίλβα (…)
φτερά φυσαρμόνικες
ήχοι από νερό
σαύρες φεγγάρια
βουτούν βυθίζονται πνίγονται
κάγκελα
κάγκελα
κάγκελα
(Στο βίντεο το χειρόγραφο του συνθέτη)
Στο τέταρτο πάτωμα
η μαμά σου κοιμάται
Στο τέταρτο πάτωμα της Ασφάλειας.
Έλενα
μουσική θεία τα όνειρά της
τα όνειρά της Πεπίνο ντι Κάπρι
Της Σίλβας της άρεσε ν' ακούει Πεπίνο ντι Κάπρι, γράφει ο Μίκης.
πέρα από τη θάλασσα
μην την ξυπνήσεις.
Αιμάτινος φαύλος κύκλος πόνου-κραυγής-σιωπής-πόνου κραυγής... Οι σύντροφοί του στην ταράτσα σφαδάζουν.
Τα ονόματά τους αναφέρονται στα τραγούδια, αλλά και στα ποιήματα που δεν μελοποιήθηκαν.
Ο Γιάννης Παπαηλιόπουλος, ο Γιάννης Λελούδας, η Ντόρα Λελούδα, ο Βύρων Σάμιος, ο Αντρέας Λεντάκης, η Ανθή, η Μαρία, η Τόνια, ο Ρούσσος, η Άννα Παπανικόλα
Έμαθε ότι ο Ηλίας Ηλιού παραλίγο να πεθάνει από τα βασανιστήρια. Αναφορά στον Αλέκο Παναγούλη.
Η οδοντοστοιχία του Ήλιου
με απειλεί
το κάγκελο του χρόνου
με προστατεύει
ο Γιάννης, ο Ιάσων
ο Βύρων, ο Τάκης, ο Αλέκος (…)
Έξω από τη φυλακή η κοινωνία της κατανάλωσης κλείνει τ’ αυτιά στις κραυγές των κρατουμένων.
τα πέδιλα στην άμμο,
φωνές κρέμα νιβέα,
ιππόκαμπος, πασιέντσες νεσκαφέ
σημαίες ακριβές από φτηνό ύφασμα κρατούν.
Στις έξι Σεπτεμβρίου, στις 11 το πρωί συναντιέται με τον πατέρα του και τη Μυρτώ.
Έκτη Σεπτεμβρίου
ώρα έντεκα πρωινή (…)
Σε χτύπησε ο Τούρκος
στο Μπιζάνι
Ο Γιώργος Θεοδωράκης είχε τραυματιστεί στη μάχη του Μπιζανίου.
Τώρα κάθεσαι και με κοιτάς
πίνεις καφέ
στάζεις φαρμάκι
αγάπη αγάπη (…)
Πάντα η αγάπη, παντού στα πάντα η αγάπη. Το στήριγμά του, ο βράχος του, για να μην τον καταπιεί το κολαστήριο της οδού Μπουμπουλίνας.
Μέσα στο ξερό χώμα της καρδιάς μου
ξεφύτρωσε ένας κάκτος
πέρασαν πάνω από είκοσι αιώνες
που ονειρεύομαι γιασεμί
τα μαλλιά μου μύρισαν γιασεμί
η φωνή μου είχε πάρει κάτι
από το λεπτό άρωμά του
τα ρούχα μου μύρισαν γιασεμί
η ζωή μου είχε πάρει κάτι
από το λεπτό άρωμά του (…)
Ανάμεσα σ’ εμένα και στον Ήλιο
δεν υπάρχει
παρά μόνο η διαφορά του χρόνου
ανατέλλω και δύω
υπάρχω και δεν υπάρχω
με βλέπουν
χωρίς να μπορώ να δω τον εαυτό μου
Στην ενορχήστρωση του Ράινερ Κίρχμαν (Rainer Kirchmann) το τραγούδι ερμηνεύει ο ίδιος ο Μίκης και, νομίζω, ότι με την ερμηνεία του αυτή αποδίδει την συναισθηματική του κατάσταση, εκείνης της περιόδου.
Το μουσικό έργο ολοκληρώνεται με το τραγούδι «Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής».
Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής
«Ο Λάμπρου κυρίαρχος της Μπουμπουλίνας» (Μ.Θ.)
Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος
Τολμώ μια ερμηνεία. Ο Θεοδωράκης ολομόναχος στήνει την Αντίσταση και πολεμά με τους λιγοστούς του συντρόφους, ενώ η επίσημη ηγεσία τούς έχει εγκαταλείψει.
Η Πόλη-Αντίσταση θα πέσει εγκαταλελειμμένη, όταν όλοι συλληφθούν.
πάψε πια να φωνάζεις
λαθρέμπορος λωποδύτης νταβατζής
Είναι ο βασανιστής.
φωνητικές χορδές.
Ο Αντρέας, ο Ηλίας, η Ανθή
λαρύγγι ζώου λαρύγγι ανθρώπου
Στην ταράτσα βασανίζουν τους Λαμπράκηδες και μέλη του Π.Μ. Οι βασανιστές πνίγουν τα ουρλιαχτά τους μ’ ένα βρώμικο στουπί. Ο Μίκης από κάτω μετρά τους χτύπους από τα γκλοπ στις πατούσες τους και υποφέρει. Η μουσική, που ρέει ορμητικά από τους «παραδείσους κήπους του κρανίου του», τον σώζει από την παράνοια και καταγράφει στους αιώνες τη φρίκη της βαρβαρότητας και της βίας.
Αγιά Σοφιά στίφη βαρβαρικά
το υγρόν πυρ
ο Γέρος του Μωριά σκουλήκι
Σε κάθε βήμα μου σκοντάφτω
ζερβά θηρία του Βόρνεο
δεξιά φλόγες στο Ναγκασάκι
μπροστά φουγάρα στο Μπούχερβαλντ
και πίσω το κελί του Μακρυγιάννη.
πάνω κάτω ανατολικά δυτικά
μαχαίρια ακόντια μαστίγια ορδές
Η μοίρα της Ελλάδας και των αγωνιστών της. Όπου κι αν στρέψει το βλέμμα του αντικρίζει τη βαρβαρότητα.
Στο Βόρνεο της Ινδονησίας μόλις έχουν σφάξει 500.000 κομμουνιστές.
ορδές αγίων
ορδές δαιμόνων
ορδές αγίων
ορδές στρατηγών
Αναφορά, άραγε, στο περιστατικό στα Ιωάννινα την περίοδο των Λαμπράκηδων; Η αστυνομία δεν αφήνει τον κόσμο να πάει να παρακολουθήσει τη συναυλία.
Ο Μίκης βαδίζει κατά μήκος της λίμνης μαζί με τον κόσμο. Ορδή αγίων. Παράλληλα με εκείνους βαδίζουν οι αστυνομικοί. Ορδή δαιμόνων.
είμαι ραδίκι σπαρμένο σε κρατήρα
αντίο Ήλιε
αντίο φως
καληνύχτα.
Βέβαιος πλέον ότι η Ελλάδα μπαίνει σε μια μεγάλη νύχτα χωρίς τελειωμό, γνωρίζει ότι θα ξεχυθεί η λάβα από το ηφαίστειο και θα κάψει τα πάντα. Αποχαιρετά τον Ήλιο και τη ζωή. «Καληνύχτα» η τελευταία λέξη. Όμως, η ποιητική συλλογή ολοκληρώνεται με το ποίημα για την Αθήνα, την «Μενεξεδένια Πολιτεία».
Αν το πρώτο ποίημα είναι ο χαιρετισμός προς την αγαπημένη πόλη, το τελευταίο ίσως είναι ο αποχαιρετισμός της πόλης.
Εδώ ο Μίκης συνομιλεί με την Αθήνα-αγαπημένη, την Αθήνα-μάνα και της λέει:
Μενεξεδένια Πολιτεία
στείλε μου το χέρι σου
να μου χαϊδέψει τα μαλλιά
στείλε μου τη φωνή σου
να μου κοιμίσει τα όνειρα
δείξε μου το πρόσωπό σου
να δω το μπόι μου
την αρχοντιά μου.
Αρχόντισσά μου,
από τον Οιδίποδα
και τον Ανδρούτσο
άλλος κανένας
δεν σε αγάπησε
όσο εγώ.
Πενήντα χρόνια μετά, «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» παραμένει άγνωστος στο πλατύ κοινό.
Πραγματικά, θα άξιζε μια ξεχωριστή έκδοση της ολόκληρης της ποιητικής συλλογής με ένθετο το CD των μελοποιημένων ποιημάτων.
Αλήθεια τι απέγιναν τα παιδιά του «Ήλιου και του Χρόνου»;
Ελάχιστοι από τους παλιούς του συντρόφους παρέμειναν και παραμένουν στο πλευρό του Μίκη.
Οι περισσότεροι κουράστηκαν, άλλοι έφυγαν από τη ζωή, άλλοι γύρισαν την πλάτη στον Μίκη κι άλλοι τον πολέμησαν…
Όμως, «Ο Ήλιος κι ο Χρόνος» είναι πάντα εδώ να τους θυμίζει εκείνες τις ημέρες· όλα όσα έζησαν, όσα αγάπησαν και ξέχασαν.
Γιατί ο χρόνος δεν έχει τέλος ούτε ο ήλιος.
Ο Ήλιος-Μίκης είναι πάντα εδώ, θα είναι πάντα εδώ να μας θυμίζει τον κύκλο της ζωής– ειρήνη, αγάπη ομορφιά– και του θανάτου– πόλεμος, βία, αδικία– και να μας καλεί να τιμάμε τη ζωή.
Ο Μίκης θα είναι πάντα εδώ να μας μιλάει για την πατρίδα και να λέει:
Όταν τα Μετέωρα χορεύουν συρτάκι
σε αναγνωρίζω πατρίδα μου
όταν ο Αχελώος ξενυχτά στις ταβέρνες
όταν τα Λευκά Όρη κολυμπούν κρόουλ
όταν το Αιγαίο παίζει προπό
όταν οι Ρουμελιώτες χορεύουν τσάμικο
όταν το Κρητικό Πέλαγο βιάζει τη Μήλο
και όταν εγώ γράφω άτεχνους στίχους
τότε σε αναγνωρίζω
σε αναγνωρίζω πατρίδα μου.
(Ποίημα ΧΧΧ. Δεν μελοποιήθηκε)
****
Αναστασία Βούλγαρη21 Αυγούστου 2017
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
-«Ο Ήλιος κι ο Χρόνος» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1971, στο Παρίσι στο Παλαί ντε Σαγιό (Palais de Chaillot). Στην απαγγελία των ποιημάτων ο Ζορζ Ουιλσόν (Georges Wilson).
Το 1977 παρουσιάστηκε στο θέατρο του Λυκαβηττού σε ενορχήστρωση και διεύθυνση ορχήστρας Γιώργου Θεοδωράκη. Το 1999 ο Γερμανός ρόκερ Ράινερ Κίρχμαν παρουσίασε τη δική του ενορχήστρωση. Στο youtube υπάρχουν και οι τρεις εκτελέσεις, όπως και στο www.mikistheodorakis.gr Τα 32 ποιήματα συμπεριλαμβάνονται στο Χρέος και στο Μίκης Θεοδωράκης, Μελοποιημένη ποίηση, τόμος α’ και στο διαδίκτυο τα μελοποιημένα ποιήματα στο www.stixoi.info
-Υπάρχουν δύο αναλύσεις για το έργο «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» με διαφορετικές προσεγγίσεις. Η πρώτη είναι του Αστέρη Κούτουλα και συμπεριλαμβάνεται στο συλλογικό Ο συμφωνικός Θεοδωράκης, Από την Κασσιανή ως τη Λυσιστράτη και η δεύτερη είναι του Ανδρέα Μαράτου στο βιβλίο του Ουτοπία κρυμμένη στο σώμα της πόλης, ο μουσικός κόσμος του Μίκη Θεοδωράκη και η εποχή του.
-Το Πατριωτικό Μέτωπο, ιδρύθηκε στις 30 Απριλίου 1967, ημέρα Κυριακή του Πάσχα. Ιδρυτικά μέλη: Γιώργος Βότσης, Γιώργος Κουπαρούσος, Χρόνης Μίσσιος, Ανδρέας Λεντάκης, Αριστείδης Μανωλάκος.
Επικεφαλής του Μετώπου εκλέχθηκε ομόφωνα ο Μίκης Θεοδωράκης. Σύμφωνα με τη μελέτη του Παύλου Πετρίδη, όπως αυτή καταγράφεται στο βιβλίο του «Ο πολιτικός Θεοδωράκης», ο Μίκης επισημαίνει ότι το Π.Μ. δεν ήταν μέσα στη σκέψη του «μια οποιαδήποτε αντιστασιακή οργάνωση. Ήταν το ίδιο το πολιτικό μέλλον του ελληνικού λαού, όπως θα το διαμόρφωναν μέσα από την πάλη οι πρωτοπόρες δυνάμεις του ελληνικού λαού» (σ.140). Επιφυλάσσομαι για ένα ξεχωριστό άρθρο για το Πατριωτικό Μέτωπο.
ΠΗΓΕΣ
Θεοδωράκης, Μίκης Το Χρέος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, τ. α’ και γ’.
Μαλούχος, Γ.Π. Μίκης Θεοδωράκης Άξιος Εστί, Εκδ. Λιβάνης και Σκάι, τ. 2.
Πετρίδης, Πάυλος Ο πολιτικός Θεοδωράκης, Προσκήνιο.
